Kiến thức về Gốm sứ
Quá trình làm gốm đốt củi: Nghệ thuật từ lửa và tro
Th4
Làm gốm đốt củi là một trong những kỹ thuật cổ xưa nhất của nhân loại, nơi nghệ nhân không chỉ tạo ra sản phẩm từ đất sét mà còn hòa mình vào một hành trình đầy cảm xúc và kiên nhẫn với ngọn lửa. Quy trình này không chỉ đơn thuần là kỹ thuật, mà còn là sự kết hợp giữa khoa học, nghệ thuật và một chút kỳ diệu của tự nhiên. Từ việc chuẩn bị nguyên liệu đến khi những sản phẩm gốm hoàn thiện ra đời, mỗi bước đều đòi hỏi sự chú ý tỉ mỉ và lòng đam mê mãnh liệt. Hãy cùng Quân Trà khám phá từng giai đoạn của nghệ thuật độc đáo này.
Chuẩn bị trước khi nung: nung biscuit
Trước khi ngọn lửa đầu tiên được nhóm lên, công đoạn chuẩn bị đóng vai trò then chốt để đảm bảo quá trình nung đạt được kết quả mong muốn. Đầu tiên, các nghệ nhân phải lựa chọn đất sét phù hợp. Đất sét không chỉ cần dẻo để dễ tạo hình, mà còn phải chịu được nhiệt độ cao mà không bị nứt vỡ trong lò. Tùy thuộc vào loại gốm muốn tạo ra – từ gốm mộc mạc, thô ráp đến gốm tinh tế với lớp men tự nhiên – đất sét sẽ được xử lý kỹ lưỡng, nhào nặn và loại bỏ tạp chất.
Sau khi đất sét được tạo hình thành các sản phẩm như bình, chén, hoặc tượng, chúng cần được phơi khô tự nhiên trong không khí. Quá trình này có thể mất từ vài ngày đến cả tuần, tùy thuộc vào độ ẩm và thời tiết. Khi gốm đã khô hoàn toàn, chúng được đưa vào lò để nung sơ bộ ở nhiệt độ thấp (khoảng 600-800ºC). Bước nung sơ này, gọi là “nung biscuit,” giúp gốm cứng lại, loại bỏ độ ẩm còn sót lại và chuẩn bị cho lần nung chính bằng củi – giai đoạn quyết định tạo nên vẻ đẹp độc đáo của gốm đốt củi.
Ngoài ra, việc chuẩn bị củi cũng quan trọng không kém. Loại gỗ được chọn thường là gỗ cứng như gỗ sồi, gỗ thông hoặc gỗ xoan, bởi chúng cháy lâu và tạo ra lượng tro lớn – yếu tố then chốt trong việc hình thành lớp men tự nhiên. Gỗ cần được cắt thành từng khúc vừa với kích thước lò, phơi khô kỹ càng để đảm bảo cháy đều và không sinh ra quá nhiều khói. Sự lựa chọn và xử lý gỗ không chỉ ảnh hưởng đến nhiệt độ lò mà còn tác động trực tiếp đến màu sắc và kết cấu của sản phẩm gốm sau khi hoàn thiện.
Xây dựng và vận hành lò nung: Trái tim của quy trình
Lò nung là trung tâm của quá trình làm gốm đốt củi, và thiết kế của nó quyết định phần lớn đến chất lượng sản phẩm. Có nhiều loại lò khác nhau, từ lò Anagama truyền thống của Nhật Bản – với hình dạng giống một đường hầm dài – đến lò Noborigama nhiều buồng, hoặc các lò đơn giản hơn được xây dựng thủ công. Tùy thuộc vào loại lò và phong cách gốm mong muốn, cách sắp xếp sản phẩm bên trong lò cũng thay đổi. Các mảnh gốm được đặt trên giá đỡ hoặc xếp chồng lên nhau sao cho ngọn lửa và tro có thể tiếp xúc tối đa với bề mặt.
Khi mọi thứ đã sẵn sàng, việc nhóm lửa bắt đầu. Đây là thời điểm mà sự chú ý liên tục của nghệ nhân trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Nhiệt độ bên trong lò phải được tăng dần đều, từ mức thấp khoảng 200-300ºC trong vài giờ đầu, rồi từ từ đẩy lên đến 1300ºC – ngưỡng nhiệt độ tối đa mà nhiều loại đất sét và tro gỗ cần để tạo ra phản ứng hóa học đặc trưng. Để đạt được nhiệt độ này, nghệ nhân phải liên tục thêm củi vào lò, theo dõi ngọn lửa và điều chỉnh luồng không khí qua các lỗ thông hơi. Quá trình nung chính có thể kéo dài đến 3 ngày liên tục, đòi hỏi người thợ phải thay phiên nhau canh gác, không rời mắt khỏi lò dù chỉ một phút.
Khi gỗ cháy, nó không chỉ cung cấp nhiệt mà còn giải phóng tro bay lơ lửng trong không khí bên trong lò. Ở nhiệt độ cao, tro này lắng đọng xuống bề mặt các mảnh gốm đang nung. Một hiện tượng kỳ diệu xảy ra: tro bắt đầu tan chảy, hòa quyện với silica trong đất sét và tạo thành một lớp men tự nhiên. Lớp men này không đồng đều, không hoàn hảo theo cách của các loại men nhân tạo, mà mang vẻ đẹp ngẫu nhiên, độc nhất vô nhị. Màu sắc của lớp men phụ thuộc vào loại gỗ, vị trí của gốm trong lò, và thời gian tiếp xúc với tro – từ sắc xanh ngọc lục bảo, nâu đất cháy, đến cam rực rỡ như ánh lửa.
Kiểm soát lửa và tro: Nghệ thuật trong sự kiên nhẫn
Một trong những thách thức lớn nhất của việc làm gốm đốt củi là kiểm soát ngọn lửa và sự phân bố của tro. Không giống như lò điện hay lò gas – nơi nhiệt độ được điều chỉnh chính xác bằng nút bấm – lò đốt củi là một hệ thống sống động, thay đổi liên tục theo gió, độ ẩm và chất lượng củi. Nghệ nhân phải dựa vào kinh nghiệm và trực giác để “đọc” ngọn lửa: màu sắc của khói, tiếng kêu của củi cháy, và thậm chí là mùi hương tỏa ra từ lò. Tất cả đều là tín hiệu để họ quyết định khi nào cần thêm củi, khi nào giảm không khí, hay khi nào để lò “nghỉ.”
Sự phân bố tro cũng là yếu tố không thể dự đoán hoàn toàn. Những mảnh gốm đặt gần cửa lò, nơi ngọn lửa mạnh mẽ nhất, thường nhận được nhiều tro hơn và có lớp men dày, đậm màu. Trong khi đó, các mảnh ở sâu bên trong lò có thể chỉ nhận được lớp tro mỏng, tạo hiệu ứng nhẹ nhàng hơn. Chính sự ngẫu nhiên này làm nên sức hút của gốm đốt củi: không có hai sản phẩm nào hoàn toàn giống nhau, mỗi mảnh là một tác phẩm độc bản được lửa và tro “vẽ” nên.
Làm nguội và hoàn thiện: Kết quả của sự chờ đợi
Sau 3 ngày nung liên tục, khi nhiệt độ trong lò đạt đỉnh và lớp men tự nhiên đã hình thành, quá trình làm nguội bắt đầu. Nhưng đây không phải là lúc nghệ nhân có thể thư giãn. Lò cần được để nguội tự nhiên trong khoảng 3 ngày nữa, bởi nếu mở lò quá sớm, sự thay đổi nhiệt độ đột ngột có thể khiến gốm bị nứt hoặc lớp men bị hỏng. Trong thời gian này, không khí bên trong lò dần ổn định, và các mảnh gốm “hít thở” lần cuối cùng trước khi lộ diện.
Khi lò nguội hoàn toàn, khoảnh khắc mở lò là thời điểm hồi hộp nhất. Nghệ nhân sẽ cẩn thận lấy từng mảnh gốm ra, chiêm ngưỡng thành quả của mình. Những mảnh gốm hiện lên với lớp men tự nhiên óng ánh, mang dấu ấn của ngọn lửa và tro gỗ. Một số mảnh có thể bị nứt hoặc không đạt yêu cầu, nhưng đó là cái giá của sự thử nghiệm và sáng tạo. Những sản phẩm thành công thường mang vẻ đẹp mộc mạc, thô ráp nhưng đầy sức sống – điều mà không kỹ thuật nung nào khác có thể sao chép.
Ý nghĩa văn hóa và nghệ thuật của gốm đốt củi
Gốm đốt củi không chỉ là một kỹ thuật, mà còn là một triết lý sống. Nó phản ánh sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên, nơi nghệ nhân không áp đặt hoàn toàn ý muốn của mình mà để lửa, tro và đất sét cùng kể câu chuyện. Trong văn hóa Nhật Bản, gốm đốt củi gắn liền với triết lý wabi-sabi – vẻ đẹp của sự không hoàn hảo. Ở Việt Nam, kỹ thuật này cũng từng phổ biến trong các làng gốm truyền thống như Bát Tràng, dù ngày nay ít được sử dụng hơn do sự phát triển của công nghệ hiện đại.
Ngày nay, gốm đốt củi vẫn được các nghệ nhân trên khắp thế giới trân trọng vì tính độc đáo và giá trị nghệ thuật của nó. Dù quy trình phức tạp, tốn thời gian và đòi hỏi sự kiên nhẫn tuyệt đối, kết quả cuối cùng luôn xứng đáng: những tác phẩm mang dấu ấn của thời gian, ngọn lửa và bàn tay con người.
Quân trà hiện đang hợp tác với những xưởng chế tác gốm nung củi hàng đầu của Trung quốc để đưa những sản phẩm chất lượng cao về Việt Nam
Kết luận
Quá trình làm gốm đốt củi là một hành trình dài, từ việc chuẩn bị đất sét, củi, đến việc nhóm lửa, kiểm soát lò và chờ đợi trong kiên nhẫn. Với nhiệt độ lên tới 1300ºC, kéo dài hàng ngày và lớp men tự nhiên từ tro gỗ, đây là một nghệ thuật đòi hỏi không chỉ kỹ năng mà còn là sự thấu hiểu sâu sắc về tự nhiên. Mỗi mảnh gốm ra đời là một câu chuyện, một tác phẩm không thể lặp lại, mang trong mình hơi thở của lửa và linh hồn của người nghệ nhân. Trong thế giới hiện đại đầy vội vã, gốm đốt củi nhắc nhở chúng ta về giá trị của sự chậm rãi, của sự kết nối giữa con người và đất trời.
Xem thêm video chi tiết quá trình làm gốm đốt củi trên Fanpage Quân trà tại đây.
Tác giả
Bài liên quan:
