Gốm sứ Việt Nam trong Trà Đạo Nhật Bản 

Người Việt chúng ta thường nghe nói đến Trà đạo (hay còn gọi là sado) – thú uống trà tao nhã của người Nhật Bản với những lễ nghi cầu kỳ. Trà đạo hình thành từ thế kỷ thứ IX mà mục đích của nó là tạo ra sự thanh thản, tịnh tâm để thả hồn hòa với thiên nhiên, cảnh vật như quan niệm của Thiền đạo trong Phật giáo. Không những nổi tiếng về Trà Đạo và cách thưởng trà, mà các trà cụ của Nhật Bản cũng rất cầu kỳ và ấn tượng. Tuy nhiên, có một điều khá ít người biết là nghệ thuật gốm sứ Việt Nam cũng có đôi chút ảnh hưởng đến Trà đạo của người Nhật.

Giao thương gốm sứ Việt Nam với Nhật Bản

Trước thế kỷ XIV, nghề gốm Nhật Bản chưa mấy phát triển, chủ yếu vẫn là dựa vào Trung Quốc và Trà đạo cũng còn nằm trong khuôn viên của nhà chùa và các gia đình phú hào, lãnh chúa nhưng đến thế kỷ XV, khi tập quán uống trà ngày càng phổ biến, lan rộng trong đời sống nhân dân thì nhu cầu phát triển về gốm sứ đi kèm cũng trở nên rầm rộ và ngày càng tinh xảo, điệu nghệ hơn. Đó cũng chính là cơ duyên hội ngộ của Trà đạo Nhật Bản và gốm sứ Việt vào cuối thế kỷ thứ XVI đầu thế kỷ XVII khi các đoàn thương thuyền của Nhật Bản theo gió xuôi về nam cập bến Hội An, Phố Hiến…

Trong hơn 35 năm, một số lượng hàng gốm sứ Việt đã ra đi từ đây để phục vụ cho nghệ thuật uống trà với tên gọi Beni-anam, một loại chén uống trà hoa xanh lam có điểm màu đỏ và xanh lục lộng lẫy hay hình hoa sen thể hiện bằng màu xanh lá cây và màu đỏ rất đẹp mà gia đình tướng quân Tokugawa rất đỗi ưa chuộng.

Môn phái Trà đạo nổi tiếng ở thế kỷ thứ XVII là Kanamori showa còn giữ được một bình đựng nước men trắng hoa sen của Việt Nam (thế kỷ XII – XIII) và nhiều gia đình phú hào ở Osaka vẫn còn lưu giữ các loại chén, bình nước để dùng trong trà đạo. Đã có lúc hàng Việt Nam khan hiếm, các lò gốm ở Kyoto đã phải làm hàng nhái mang tên Kyoyaki thay cho Annam Yaki.

Dòng gốm Annan Yaki

Ở Nhật Bản có một dòng gốm sứ men xanh gọi là Annan Yaki (Annan’yaki /Annan-yaki / Annan Style / 安南焼 / Annam ware) được coi là có nguồn gốc từ Việt Nam.

Hiện tại người Nhật vẫn giữ các họa tiết và sắc màu gần như nguyên bản gốm sứ Thời Trần (Thế kỷ 13-15). Chiếc Chawan minh họa hiện tại ở Hội An vẫn có một số Nhà Sưu Tầm lưu giữ. Chúng cũng đôi khi xuất hiện bên ngoài nhưng ít ai biết nó dùng trong Trà Đạo.

Xanh Chàm đã được thợ gốm sứ thời Lý Trần áp dụng. Và đây là một nét độc đáo của gốm sứ Việt. Màu sắc của đồ gốm hoa lam của Việt Nam có màu trắng ngà và duyên dáng, nét vẽ rũ rượi tạo thành những hoa văn mềm mại và trang nhã. Cùng với họa tiết trang trí rất bình dân mang hơi thở Phật Giáo (Hoa sen cách điệu, Lá bồ đề…) hoặc những nét trang trí rất gần gũi như Chuồn chuồn, Tôm, Cá, Vịt. Do đấy chúng rất được yêu thích khi nhập khẩu vào Nhật Bản.

Annan Yaki ngày nay chủ yếu được sản xuất ở Okinawa và Kyoto. Ở Okinawa bạn còn bắt gặp kiểu dáng nguyên bản gốm sứ thời Lý Trần. Còn ở Kyoto bạn chỉ thấy tương đồng về màu sắc và họa tiết mà thôi !

Ảnh hưởng của gốm sứ Việt Nam tới nghề gốm sứ Nhật Bản

Theo giáo sư Hasebe Gakuji (viện Bảo tàng Tokyo) thì kỹ thuật đồ sứ Việt Nam đã có ảnh hưởng rất lớn đến những người thợ nghề này ở Seto (thuộc tỉnh Aichi ngày nay), một nơi được tướng quân Tokugawa đặt hàng với số lượng lớn gốm sứ hoa lam như của Việt Nam khi phát hiện được những hoạt động của gia đình Owari Chaya (tỉnh Nagasaki) được mô tả trong bức tranh “Chaya Shiroku vượt biển thông thương với nước Giao Chỉ” (đi từ tỉnh Nagasaki tới Hội An) rất nổi tiếng.

Hiện nay Viện Bảo tàng Tokyo còn giữ được một chiếc đĩa hoa lam có chân rất đặc biệt do thợ gốm Seto làm vào nửa đầu thế kỷ 19 có ghi chữ “Đại Việt quốc” kèm theo mấy câu thơ chung quanh, mô phỏng theo đồ sứ Việt Nam, cho thấy “đồ sứ Việt Nam được đưa vào Nhật Bản liên tục có tác dụng kích thích những người thợ gốm Nhật Bản” (GS. Hasebe Gakuji trong Tìm hiểu quan hệ Nhật – Việt qua đồ gốm sứ). Vì vậy những chiếc đĩa hoa lam với mô típ cảnh vật thiên nhiên của đồ sứ Imari (tỉnh Kyushu – Nhật Bản) sau này vẫn mang dáng dấp của gốm Chu Đậu, nhẹ nhàng và thanh thoát phù hợp với ý thích trong nghệ thuật của người Nhật hơn là tính kỹ xảo, chi tiết rườm rà trong hàng gốm sứ Cảnh Đức Trấn (Trung Quốc).

Hiện nay những chiếc chén hoa lam có hình con chuồn chuồn rất trang nhã ở Viện Bảo tàng Nezu (Tokyo) và được biết nhiều gia đình Nhật Bản hiện nay vẫn còn cất giữ những chén trà tương tự như một bảo vật của tổ tiên. Những chén trà này đã theo chân thương lái người Nhật trong những chuyến đi buôn ở Việt Nam vào thời ấy.

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Red_Seal_Ship_departs_Nagasaki_to_Annam_(Vietnam).jpg

https://www.tnm.jp/modules/r_exhibition/index.php?controller=item&id=442&lang=en

Bài liên quan:

Men gốm là gì? Cách tạo men gốm Gốm Chu Đậu – dòng gốm cổ cao cấp nhất Việt Nam Sứ Thanh Hoa – tinh hoa của nghệ thuật gốm sứ Trung Quốc Chawan và Tenmoku: Chén trà quan trọng trong trà đạo Nhật Bản